मुनियाचा खोपा

सुगरणींचा मोठा थवा जेंव्हा एखादे झाड निवडतो व त्यावर घरटी बांधायला सुरवात करतो तेंव्हा तेथे फार धांदल असते. एखाद्या बिल्डरच्या मोठ्या साईटवर जी अव्याहत गडबड उडालेली असते तेच दृष्य येथे असते. फांदी निवडने, मग घरटे बांधने, मादीला आकर्षीत करणे, अंडी, मग पिल्ले, त्यांचे पोषण, उडायला शिकणे, मग यथावकाश सगळ्या थव्यानेच कष्टाने बांधलेली ती वसाहत अगदी निर्मोही मनाने सोडून निघून जाणे हा सगळा प्रवास मी फार जवळून पाहीलाय. ज्या नरांना आळशीपणाने मादी मिळत नाही असे वेडे ब्रम्हचारीही मग या थव्यामागे निघून जातात. तेथून जाताना मग अशी मोकळी पडलेली वसाहत काही दिवस उदास करत रहाते. दिवाळी संपल्यानंतर किंवा आठ दिवसांसाठी आलेले जिवलग पाहूणे गेल्यानंतर घर जसं उदास वाटतं ना अगदी तसच या वसाहतीकडे पाहून वाटत रहातं. तोवर निसर्ग मस्त हिरवा झालेला असतो. इतर पक्ष्यांची वर्दळ सुरु होते आणि मग नकळत ही उदासी मागे पडते आणि मनावरुन झटकली जाते. तेथून जाताना मग या वसाहतीकडे फारसे लक्षही जात नाही.

असेच एकदा भल्या सकाळी त्या वसाहतीशेजारुन जात होतो. लक्ष अर्थातच आजूबाजूच्या झाडांवर होणाऱ्या हालचालींकडे होते. एक नजर या वसाहतीवरुनही फिरली. आणि मी क्षणभर थांबलो. पुन्हा दोन पावले मागे आलो. या समोरच्या पन्नास एक खोप्यांमधला एक खोपा हलके हलके झोका घेत होता. खरं तर सुरवातीला त्यात लक्ष देण्यासारखे काही वाटले नाही. मग झटकन डोक्यात प्रकाश पडला. सगळे खोपे (घरटी) अगदी शांत असताना हे एकच खोपटे का हलत असावे. एखादा वेडा ब्रम्हचारी अजुनही रमला असेल का? पण वसाहत खाली होऊन बराच काळ लोटला होता. असा ब्रम्हचारीही मागे रेंगाळणे शक्य नव्हते. एवढ्यात पुन्हा तो खोपा हलला व त्यातून काहीतरी फर्र आवाज करत वेगाने उडून गेले. एखाद्या ओसाड पडलेल्या गावातील झपाटलेल्या घराचे दार हलावे तसे दृष्य होते ते. विचार करुनही काही समजले नाही. मला वाटले एखादा चुकार पक्षी खोप्यावर बसला असेल. चाहूलीने उडाला असेल. मग वसाहतीचा नाद सोडला व पलीकडच्या शेताकडे निघून गेलो.

तासाभराने परतताना जेंव्हा मी त्या वसाहतीशेजारुन गेलो तेंव्हा सगळे विसरलोही होतो. आज काय पहायला मिळाले याचेच विचार माझ्या डोक्यात सुरु होते. इतक्यात पुन्हा त्याच खोप्यातून काही तरी उडाले. आता मात्र माझी खात्री झाली की नक्की काहीतरी वेगळे घडतेय. वेगळे या साठी की या अशा वसाहती मी कैक वर्ष पहातोय पण अशी हालचाल कधी पाहीली नव्हती. पक्ष्यांकडे कधी आवर्जून पहायची सवय नसल्याने कधी ते जाणवले नव्हते ईतकेच. आता गेले काही महिने सगळ्यां गोष्टींची नोंद ठेवायला सुरवात केल्याने अशा हालचाली सहज नोंदवल्या जात होत्या. जो कुणी पाहूणा त्या वसाहतीत आला होता तो तासाभरात दोनदा दिसल्याने एक गोष्ट लक्षात आले की उद्याही तो नक्कीच दिसेल. त्यामुळे मी खोप्याच्या जवळ न जाता घरी परतलो. दुसऱ्या दिवशी मी त्या वसाहतीजवळच निवांत बसून तासभर घालवणार होतो.

मी त्या खोप्यांपुढे येवून बसलो होतो. सुर्योदय नुकताच झाला होता. मी आल्यानंतर दहाच मिनिटांनंतर मला एक लहान पक्षी पलिकडील बाजूने खोप्यांकडे आलेला दिसला. नक्की कोण होता ते ओळखता आले नाही पण मला आता जागा सोडता येणार नव्हती. ईकडे तिकडे उडून तो कालच्याच खोप्याशेजारी येवून बसला. मी कॅमेरा झुम करुन पाहिले आणि माझा एकदम भ्रमनिरास झाला. ती पांढऱ्या कंठाची मनोली होती. (Indian Silver-bill) या मुनियांना मी नेहमीच सुगरणींच्या जुन्या घरट्यांच्या काड्या नेताना पाहीले होते. घरटे बनवन्यासाठी एकाच जागी मिळणारे असे मटेरिअल म्हणजे लॉटरीच. सुगरणींनी आधीच खुप बारकाईने निवडून आणलेल्या असतात या काड्या. त्यामुळे मुनियांना वेगळी निवड करावी लागत नाही. येथे उगाच अर्धा तास वाया घालवला असं वाटून मी ऊठणारच होतो पण अचानक लक्षात आले की या मुनियाला मी काल दोन वेळा व आज एकदा पाहीले होते. तिन्ही वेळेस ती इतक्या खोप्यामधील त्या विशिष्ट खोप्यावरच येवून बसली होती. माझ्या हेही लक्षात आले की काल घरी जाताना मी या मुनियाला घरट्याच्या आतून बाहेर पडताना पाहीले होते. जर काड्याच न्यायच्या असत्या तर ही मुनिया खोप्याच्या बाहेरील बाजूवरच बसली असती. कारण तेथीलच काड्या विस्कटलेल्या असतात. खोप्याच्या आतली बाजू तर घट्ट बांधणीची असते. या मुनियाचे काहीतरी वेगळेच चालले होते हे नक्की.

बाजूच्या फांदीवर बसलेल्या मुनियाकडे पहात असताना दुसरी एक मुनीया आली व अगदी सराईतपणे खालील बाजूने आत गेली. तिच्या तोंडात चक्क एक काडी होती. ती कधी बाहेर येतेय याची मी वाट पहात होतो तोवर बाजूच्या फांदीवर बसलेली मुनियाही आतमधे गेली. आता खोपा हलके झोका घेत होता. आत गेलेल्या मुनियांपैकी एक मुनिया खालील बाजूने मान काढून आजूबाजूला लक्ष ठेवावे तशी पहायला लागली. माझे डोके आता काम करेना झाले होते. इतक्यात एक मुनिया बाहेर येवून पुन्हा मघाच्याच फांदीवर बसली. जरा वेळाने दुसरी आली व दोघीही एकत्रच उडून दिसेनाशा झाल्या. मला पक्ष्यांचे वेड लहानपणापासूनच असले तरी रितसर पक्षीनिरिक्षण सुरु करुन मला सहाच महिने झाले होते. समोर जे दिसतय ते या अगोदर कधी पाहीले नसल्याने व फारशी ऐकीवातही नसल्याने अगदी वेगवेगळे तर्क लावूनही मला त्याचा अर्थ लागत नव्हता. जवळ जवळ अर्धा तासाने एका मागोमाग एक दोन्ही मुनिया पुन्हा आल्या. त्यातली एक पुन्हा बाजूच्या फांदीवर बसली व दुसरी आत गेली. मग मघाप्रमाणेच दुसरीही आत गेली. पुन्हा एक मान बाहेर काढून लक्ष ठेवू लागली व दुसरी आत काही काम करत राहीली. दिड तासात मी त्या जोडीला पाच खेपा घालताना पाहिले. त्यातल्या दोन वेळा एका मुनियाच्या चोचीत काडी होती. मी हे निरिक्षण सलग तिन दिवस केले. तिनही दिवस त्यांचा तोच क्रम होता. या तिन दिवसात मी नोंदवलेली अजुन एक आश्चर्यचकित करणारी गोष्ट म्हणजे या दोन्ही मुनियांचे वागणे अगदी सुगरणींच्या जोडी सारखेच होते. सुगरण व मुनिया यांचा दुरान्वयानेही काही संबंध नाही हे मला माहित होते. काही पक्षी दुसऱ्या पक्ष्यांच्या अंड्यांमधे आपले अंडे घालतात, हे माहित आहे. काही पक्षी दुसऱ्या पक्ष्यांच्या आवाजाची नक्कल करतात हेही माहीत आहे पण एक पक्षी दुसऱ्या पक्ष्यांच्या वागण्याची का नक्कल करेल हे काही मला समजत नव्हते. मी नेटवर या प्रकाराची माहीती शोधायचा प्रयत्न केला तर मला काहीही माहिती मिळेना.

तिन दिवसांनंतर मात्र मला एकच मुनिया दिसायला लागली. याचा अर्थ मुनियाने खोप्यामधे अंडी दिली असावीत.

या सगळ्या प्रकारातून मी काढलेला अंदाज असा…

सुगरणींनी सोडलेल्या घरट्यातून काड्या न्यायच्या ऐवजी मुनियांनी ते घरटेच वापरायचे ठरवले असावे. एकदा घरटे वापरायचे ठरल्यावर मुनियाच्या जोडीने त्या खोप्याची बारकाईने पहाणी केली. नुकत्याच संपलेल्या पावसाने व वाऱ्याने जे काही नुकसान झाले होते ते त्या जोडीने आपल्या मनासारखे दुरुस्त केले. आतले मला पहाता आले नाही पण नर किंवा मादीने आतला भाग त्यांच्या मनासारखा बदलून घेतला असावा.

मुनियांचे घरटे अगदी अडचणीच्या ठिकाणी, एखाद्या काटेरी झाडावर कमी उंचीवर असते. त्यांनी ताब्यात घेतलेले सुगरणीचा खोपाही अतिशय अडचणीच्या जागी, बाभळीच्या झाडावर कमी उंचीवर होता. या साम्यामुळेही त्यांनी तो खोपा ताब्यात घेतला असावा.

रहाता राहीले त्या मुनियांचे वागणे अगदी सुगरणींसारखे का होते. तर त्याचा मी लावलेला अर्थ असा…

सुगरणीचा आकार असतो १५ सेमि व मुनियाचा आकार असतो ११ सेमि. म्हणजे बराचसा सारखा.

सुगरणींचा खोपा अशा पद्धतिने विणलेला असतो की त्यात ठरावीक पद्धतिनेच प्रवेश करता येतो. मुनिया जरी आत गेली तरी तिला त्याच पद्धतिने जावे लागले.

सुगरण खोप्यातून बाहेर मान काढून ज्या पद्धतिने लक्ष ठेवते तसे लक्ष ठेवण्यासाठी मुनियालाही तसेच बसणे भाग होते. खोप्याचा आकार लक्षात घेता त्यावर सुगरण बसली किंवा मुनिया जरी बसली तरी त्यांना एकाच लकबीने बसणे भाग आहे.

दोघांच्याही घरट्यांचा आकार जरी पुर्णपणे वेगळा असला तरी वापरले जाणारे मटेरिअल सारखेच असते.

सुगरण घरटे बांधण्यासाठी गवताची पाती आणते व मुनिया दुरुस्तीसाठी आणत होती, एवढाच फरक.

आणि मी दिड महिण्यांपुर्वीच सुगरणींचे खोपा बांधणे ते पिल्ले उडायला शिकणे हा पुर्ण प्रवास बारकाईने पाहील्याने त्याचा प्रभाव अजुन माझ्यावर होता.

या सगळ्यामुळे मला उगाचच मुनिया व सुगरणींच्या वागण्यात अतोनात साम्य वाटले होते.

मी या प्रकाराचा नेटवर फार शोध घेतला. विकीपिडियावर एका ओळीचा संदर्भ होता. त्या व्यतिरिक्त हा प्रकार प्रत्यक्ष पाहिल्याच्या फक्त दोनच नोंदी मला आढळल्या. याचा अर्थ मला पांढऱ्या कंठाच्या मनोलींचे एक दुर्मिळ वर्तन पहायला मिळाले. नशिब म्हणतात ते हेच.

सुगरणीच्या खोप्यात बसलेली मनोली.

खोपा विणत असलेली सुगरण.

सुगरणींची वसाहत.