काळा गोविंद (Black Drongo)
एकदा एक ड्रोंगोची जोडी कुठूनशी भिरभिरत आली. जरा वेळ या त्या झाडांच्या माथ्यावर आठचा आकडा काढत फिरली व समोरच्या विजेच्या तारेवर जाऊन बसली. ड्रोंगो भिरभिरतायेत म्हणून मीही लक्ष ठेवले होते. वाटले जरा जवळ बसावेत कुठेतरी म्हणजे व्यवस्थित पहाता येतील. फक्त फोटोंमधे रस असतो तेंव्हा पक्षी कुठेही बसलेला चालतो, पण जेंव्हा मनापासून त्या पक्ष्याचे निरिक्षण करायचे असेल तर तो साधारण डोळ्यांच्या पातळीत बसला तर व्यवस्थित पहाता येते. त्याच्या हालचाली निरखता येतात. त्याचा पोटाचा, मानेचा, गळ्याचा, शेपटीचा रंग व आकार पहातो येतो. विजेच्या तारेवर बसलेल्या पक्ष्यांचे कोणतेही वैशिष्ट्य नजरेत येत नाही. ड्रोंग जरा भटकले व समोरच्या तारेवर बसले तेंव्हा वाईट वाटले. बायको म्हणाली “अरे ते तरी काय करतील? येथे कुठे त्यांना बसायला व्यवस्थित जागा आहे?” तिचेही बरोबरच होते. प्रत्येक पक्ष्याची सवय वेगवेगळी असते. खंड्या, गप्पीदास, गांधारी, कोतवाल वगैरे पक्ष्यांना नेहमी एखाद्या निष्पर्ण फांदीच्या टोकावर बसायला आवडते. ते त्यांना शिकारीसाठी सोयीस्करही असते. कोकीळ, भारद्वाज, नाचरा, चष्मेवाला यासारखे पक्षी भरगच्च पाने असलेल्या झाडाच्या आतमधे वावरणे जास्त पसंत करतात. साळूंकी, चंडोल, भुरुळका, मुरारी या सारखे पक्षी जमिनीवर मजेत फिरतात. “दिसतील पुन्हा केव्हा तरी” असं म्हणत मी घरात आलो.
————
पक्ष्यांच्या आवाजाबरोबरच आता बायकोचा आवाजही ओळखता यायला लागलाय मला. त्यामुळे सकाळी सकाळी बायकोने हाक मारुन बाल्कनीत बोलावले तेंव्हा लक्षात आले की हिला काहीतरी दिसले असणार. बाहेर येवून पाहीले तर एका फांदीवर ड्रोंगोची जोडी अगदी आरामात बसली होती. मला आश्चर्य वाटले. आमच्या पार्किंगच्या आसपास असणाऱ्या प्रत्येक झाडाची फांदी न् फांदी मला माहित झालीय. मग ही जोडी बसलेली फांदी का मला कधीच दिसली नव्हती? एकही पान नसलेली, पक्ष्यांना बसायला अगदी आदर्श असलेला कोन साधणारी, आरामदायक फांदी पाहून मला काही समजेना. मग बायकोने तिने केलेला उद्योग सांगीतला. काल भाजीला जाताना तिने वॉचमनला हाताशी धरुन गुलमोहराची सगळ्यात खालची लहान फांदी साफ करुन घेतली होती. ती जमीनीला बरीचशी समांतर होईल अशी वाकवून घट्ट केली होती. फांदीच्या वर भरगच्च गुलमोहर असल्याने भरपुर सावली होती. सुरक्षा देणारे नैसर्गीक छप्पर होते. सकाळची पहीली किरणे कोणत्याही अडथळ्याविना अगदी सरळ फांदीवर पडत होती. कोवळ्या सुर्यकिरणात बास्किंगसाठी पक्ष्यांना ती आदर्श फांदी होती. विशेष म्हणजे ती फांदी पक्ष्यांइतकीच माझ्याही सोयीची होती. कारण फांदी कंपाऊंड वॉलला खेटून पण पलिकडील बाजूला होती. मी उभा राहीलो तर भिंतीमुळे पक्ष्यांना मी दिसणार नव्हतो.
————
त्या दिवशी ड्रोंगो पुर्ण दिवस त्या फांदीवर बसून शिकार करत होते. त्यांचे खुप फोटो काढले मी. नंतर नंतर मी कॅमेरा न घेताच खाली जायला लागलो. अक्षरशः पाच फुटांच्या अंतरावरुन मी त्यांना तास न् तास न्याहाळले. अनेक नोंदी केल्या. त्या फांदीसाठी झालेले ड्रोंगोंचे युद्धही पाहीले. नंतर झालेले सत्तांतरही पाहीले. नविन ड्रोंगोंच्या जोडीने ती फांदी बळकावल्यानंतर अगोदरचे दोन्ही ड्रोंगो आता पुन्हा विजेच्या तारांवर दिसायला लागले. या सगळ्या सत्तांतराच्या भानगडींमधे मला तटस्थ रहायला फार कष्ट पडले. अगदी नकळत मी अगोदरच्या ड्रोंगोच्या बाजूने झालो होतो. हे नविन आलेले ड्रोंगो मला आवडले नाहीत. त्यांना त्या फांदीवरुन हुसकाऊन लावावे असेही खुपदा मनात आले. नंतर माझ्या या अविचाराचे माझे मलाच हसू आले व शेवटी मी महत्प्रयासाने तटस्थ भुमिका घेतली. दोन दिवसांनंतर तारेवरची जोडी दिसेनाशी झाली. कदाचीत त्यांनीही माझ्यासारखेच हे सत्तांतर स्विकारले असावे. माझा आता फोटोंमधला रस संपला होता. मी ठरलेल्या वेळी खाली जाऊन त्या भिंतीवर लहान मुलासारखी हनुवटी टेकवून ड्रोंगोंना न्याहाळत राहीलो. त्यांची शिकार पहात राहीलो. त्यांच्या चोचीत वेळोवेळी दिसणारे किडे कोणकोणते आहेत ते नोंदवीत राहीलो. त्यांनाही माझी सवय झाली असावी. कारण कळ लागल्यामुळे मी एका पायाचा भार दुसऱ्या पायावर टाकायच्या नादात कैकदा ड्रोंगोच्या तिन फुटांपर्यंत जवळ गेलो होतो. त्यांच्या आणि माझ्या मधे फक्त एक फुटाची भिंत होती. पण त्यांनी एक सावध कटाक्ष टाकण्यापलिकडे काही हालचाल केली नव्हती. बायको एकदा गमतीने म्हणालीही होती की “छान मैत्री झालीय तुमची. एकादे दिवशी तो ड्रोंगो तुला एखादा किडा ऑफर करुन “या जेवायला” असेही म्हणेल.” मधे काही दिवस गेले आणि जोडीपैकी आता एकच ड्रोंगो दिसायला लागला. दुसरा दुरवरही कुठे दिसेना. हा एकटाच सकाळी सातच्या आसपास येई. अकरा वाजेपर्यंत त्याचे पोट भरे. मग तो काहीवेळ गप्पीदासांना त्रास देई. खरे तर याला त्रास नाही म्हणता येणार, तो खेळ असावा किंवा गप्पीदासांना उगाच जरब बसवण्याचा प्रकार असावा. कारण ड्रोंगो कितीही मागे लागला तरी गप्पीदास कधी त्याच्यापासून दोन चार फुटांपेक्षा दुर गेला नाही, किंवा घाबरलाय असेही वाटले नाही कधी. उलट इतके दिवस फक्त ड्रोंगोची मालकी असलेल्या फांदीवर आता गप्पीदासही सौ. गप्पीदासला सोबत घेवून बसायला लागला. मधे चार दिवस गेले. ड्रोंगो काही दिसला नाही मला. अगोदर जोडीतला एक निघून गेला होता. दुसरा एकटाच येवून बसत होता काही दिवस. तो एकटा यायचा तेंव्हा मला उगाचच तो केविलवाना, प्रेमभंग झाल्यासारखा वाटायचा. मग तोही यायचा बंद झाला. बिचारा देवदास बनून दिगंतराला गेला की काय असे वाटले. हा माझ्याच मनाचा विरंगुळा. ऐन उमेदीच्या भरात असताना एखाद्या पाटलाच्या वाड्याचा रुबाब असतो. मात्र पाटलामागे जशी त्या वाड्याची रया जाते, ड्रोंगो गेल्यावर तसंच काहीसं त्या फांदीच झालं असं मला वाटायला लागले. आता तेथे बसून गप्पीदास, चिमण्या व साळूंख्या फांदी पांढरी करायला लागल्या. मला काय, कोणताही पक्षी इतक्या जवळून पहाण्यात रस असायला हवा होता पण तसे काही होईना. मला त्या फांदीवर चिमण्यांनी व साळूंक्यांनी बसलेले आवडेना. मी अजुनही त्या दोन काळ्या गोविंदांमधे गुंतलो होतो. काय झाले असेल? का गेले असतील ते? दोघेही अचानक यायचे बंद झाले असते तर काही वाटले नसते. एक अगोदर गेला व मग काही दिवसांनी दुसरा गेल्याने मला जास्त वाईट वाटत होते का? मला काही समजेना. पण वाईट वाटत होते हे खरे. त्या फांदीवर बसलेल्या चिमण्यांचा व साळूंक्यांचा मी कधीही फोटो काढला नाही.
———
एक दिवस मी खाली जावून नेहमी प्रमाणे गाडी स्वच्छ केली. वर येताना जरा वेळ फांदीवर लक्ष टाकावे म्हणून भिंतीजवळ उभा राहीलो. नेहमी प्रमाणे गप्पीदासाची मादी तेथे बसली होती. जेथे ड्रोंगो बसायचा अगदी त्याच जागेवर बसली होती. आजूबाजूला कुठे नर दिसतोय का हे मी पहात होतो इतक्यात एखाद्या फायटर विमानाने सुर मारावा तसा कुठून तरी ड्रोंगोने फांदीच्या दिशेने सुर मारलेला मी पाहीला. काय होतय हे समजायच्या आत ड्रोंगो गप्पीदासाच्या डोक्यावरुन अगदी झपकन उडाला. गप्पीदासाच्या मादीची तारांबळ अगदी पहाण्यासारखी होती. ती तेथून उडायच्या ऐवजी कोसळल्यासारखी जमीनीवर उतरली व माझ्या नजरेआड झाली. नक्कीच तिचा उर धापावत असणार. ड्रोंगोने तशीच १२० अंशात वर भरारी घेतली व अर्धवर्तूळात फिरत झपकन फांदीवर येवून बसला. एखादा बाण फांदीत येवून रुतावा तसा तो अगदी गतीने येवून एकदम फांदीवर स्थिरावला होता. त्याचा तो सुरवातीचा जोश पहाताच माझ्या तोंडून “ज्जे बात” निघाले. दहा बारा दिवसांनंतर ड्रोंगोने एकदम हिरोसारखी एंट्री घेतली होती. हा माझाच ड्रोंगो होता हे पहाताच कळले. बसल्याजागी त्याने त्याची बसायची दिशा दोन तिन वेळा बदलली. मग आरामदायक वाटेल अशा पद्धतीने तो माझ्याकडे पाठ करुन बसला. तो जरा स्थिरावतोय ना स्थिरावतोय तोच अजुन एक ड्रोंगो संथ उडत आला व त्याच्यापासून काही अंतर राखून माझ्याकडे तोंड करुन बसला. मला वाटले की जोडी पुन्हा एकत्र आली. मी नेहमी प्रमाणे भिंतीवर हनुवटी टेकवून उभा राहीलो. मला पहाताच मात्र नंतर आलेला ड्रोंगो दचकल्यासारखा उडाला व विजेच्या तारेवर जाऊन बसला. पाच दहा मिनिटानंतर तो पुन्हा संथ उडत फांदीवर येवून माझ्याकडे तोंड करुन बसला. आता माझ्या लक्षात आले. त्याच्या दोन्ही पंखाच्या वरच्या कडा किंचीत बाहेर निघालेल्या होत्या. त्यातून दिसणारी पंखांची आतली बाजू पांढरट करडी होती. पोटावर पांढऱ्या रेषा होत्या. शेपटीखालीही बराचसा भाग पांढरा होता. शेपटीला दोन टोके नव्हती. छाती भरदार नव्हती. मानेवरची पिसे विस्कटलेली होती. मान व छातीवर अजिबात निळसर झाक नव्हती. डोक्यावर एकूलते एक पांढरे पिस इतर काळ्या पिसांमधून बाहेर आले होते. हे तर पिल्लू होते. आता मला त्या ड्रोंगोपैकी एकाचे जाणे लक्षात आले. मग दुसऱ्याच्या जाण्याचे कारणही समजले. ही जोडी पिल्लांचे पोषण करत होती तर. त्यांचे घरटे कुठे होते ते काही मला समजले नाही. त्या पिल्लाला भरवताना पहायची संधी मी घालवली होती. आता ते पिल्लू उडायला शिकल्यावर तो बाबा त्याला घेवून त्या फांदीवर आला होता. या पिल्लाचा प्रवासही मी नंतर पाहीला. अगदी ते पुर्ण वाढीचे होवून स्वतंत्र किडे पकडायला लागेपर्यंत व आई बाबांपासुन वेगळं होईपर्यंत मी नोंदी केल्या. एक दिवस अगोदरचे दोन्ही ड्रोंगो येईनासे झाले व हे पुर्ण वाढ झालेले पिल्लू त्याच फांदीवर येवून बसायला लागलेलेही मी पाहीले. जणू काही त्याच्या आई वडीलांनी ती फांदी त्याला वारसा हक्कात दिल्यासारखे ते पिल्लू तेथे वावरायला लागले. पुन्हा एकदा सत्तांतर झाले. यावेळी वेड्या राघूंनी या भरदार पिल्लावर मात केली. हे सगळे मी बारकाईने पाहीले. दिसायला भरदार व तुकतुकीत असले तरी पिल्लू हे पिल्लूच असते. अनुभव नसल्याने वेड्या राघूकडूनही मग हार मानावी लागते हे मी पाहीले. पक्षी कसे अनुभवातून शिकतात, अनुनभवी पक्ष्याला इतर कशी मात देतात हेही मला याच फांदीवर पहायला मिळाले. ड्रोंगोंनी या फांदीचा पुर्ण नाद सोडल्यानंतर तेथे वेडे राघू व श्राईक, साळूंख्या व मैना यांच्यात वर्चस्वासाठी झालेली भांडणे पाहीली. या भांडणात न पडता जेंव्हा फांदी रिकामी असेल तेंव्हा तिचा उपयोग करणारी दयाळची लबाड जोडी पाहीली. या फांदीवर वर्दळ सुरु व्हायच्या आत भल्या सकाळी येवून पंधरा मिनिटात मासे पकडून आपल्या मार्गाला लागणारा छोट्या खंड्या पाहीला. ही तर ड्रोंगोची थोडक्यात कहाणी झाली. येथे मी अनेक कहाण्या पाहील्या. प्रत्येक कहाणी लिहायची तर कादंबरी लिहून होईल. एकून १७ पक्ष्यांना या फांदीवर विश्रांती घेताना मी नोंदवलं. अजुनही ही फांदी तेथेच आहे. सत्तांतरे होतच आहेत. आता थंडीचे दिवस आलेत. गेले काही दिवस हळद्या दिसायला लागलेत. कदाचीत तेही या फांदीवर हक्क सांगतील. पुन्हा सत्तांतर होईल. मला पुन्हा नविन कथानक पहायला मिळेल.
————
या फांदीवर येवून बसलेल्या काही पक्ष्यांचे फोटो खाली देत आहे. यात फक्त ९ फोटो घेता येत असल्याने बाकीचे नंतर देईन. किंवा माझ्या टाईम लाईनवर ते कुठे ना कुठे असतीलच.
एक मात्र आहे. मी फार वर्षांपुर्वी सरदारजींवरचे जोक सांगणे व ऐकणे बंद केले होते. आता मी बायकांवर असलेले जोक सांगणे व ऐकणे बंद केलय. बायका हुशारच असतात हो. तिने ही फांदी तेथे लावली नसती तर मी कितीतरी गोष्टींना मुकलो असतो ज्या मला कधीच पहायला मिळाल्या नसत्या.
इतर पक्ष्यांच्या कहाणीविषयी पुन्हा कधीतरी लिहिन. आज इतकेच पुरे.
------
फोटोतील पक्ष्यांची नावे देतो. कुणाला गुगल करायचे असल्यास सोपे जाईल.
कृष्ण थिरथिरा (Black Redstart)
कोतवाल (Black Drongo)
वेडा राघू (Green bee-eater)
गप्पीदास (Pied Bushchat Female)
खंड्या (White-throated Kingfisher)
छोटा धिवर (Common Kingfisher)
गांधारी (Long-tailed Shrike)
नाचरा (Fan tail)
दयाळ (Oriental Magpie Robin)
